Από την αυγή του 18ου αιώνα έως την εποχή της Κβαντικής Φυσικής στον 21ο αιώνα το φλέγον ερώτημα κατά πόσο υπάρχει ή όχι η ελεύθερη βούληση (ή αλλιώς αυτοβουλία) στον άνθρωπο, εξακολουθεί να προβληματίζει τους διανοούμενους και τους επιστήμονες.

Ερώτημα που αρχικά οριοθετήθηκε στη σφαίρα της φιλοσοφίας, στη συνέχεια απασχόλησε την ψυχολογία, την ιατρική και τις επιστήμες της διοίκησης (κυβερνητική, πολιτική, κ.λπ.), ενώ πρόσφατα και την Νευροεπιστήμη (με την άνθηση –και άνοδο της εκτενούς μελέτης του εγκεφάλου).

Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα, καθώς και ο τρόπος με τον οποίο θα ανταποκριθούμε στην απάντηση, μπορεί να αλλάξει ριζικά κάθε πτυχή της ανθρώπινης ύπαρξης. Πώς κυβερνάμε, πώς συμπεριφερόμαστε σε έναν άνθρωπο, τί σημαίνει δικαιοσύνη, ποιός έχει δικαιώματα και τί δικαιώματα, τί είναι ηθική, τί είναι αλήθεια, τί μπορούμε και τί επιτρέπεται να κάνει ο ένας στον άλλον; …

Ως πολιτικά όντα -με τον Πλατωνικό ορισμό-, ζώντας στην ίδια πολιτεία, το πρόβλημα που προκύπτει για έναν, θα επηρεάσει αναπόφευκτα το σύνολο, καθιστώντας το, εν δυνάμει πρόβλημα όλων.

Στη χώρα μας τα πρόσφατα ακραία γεγονότα και τα καιρικά φαινόμενα με τις καταστροφές που δημιούργησαν, αποτέλεσαν αφορμή για την εκδήλωση ενός τεράστιου κύματος αλληλεγγύης πολιτών, οι οποίοι, τόσο με χρήσιμους πόρους όσο και με αυτοθυσία, έσπευσαν να βοηθήσουν τους πληγέντες.

Αρκεί η αλληλεγγύη -ως αποτέλεσμα του αισθήματος της ατομικής ευθύνης- για να κινητοποιήσει τις πράξεις μας και να δημιουργήσει μηχανισμούς που θα τονίσουν την ακμή και πρόοδο του κοινωνικού συνόλου; Μπορούν οι καλές προθέσεις και η ανάγκη/τάση ορισμένων για αγαθοεργία να ενεργοποιήσει τις ποιότητες που όλοι οι άνθρωποι -χωρίς καμία εξαίρεση- κατέχουν και να δημιουργήσουν πράξεις καλοσύνης υψηλής αξίας, χωρίς απαραίτητα να κοστίζουν ακριβά;

Πώς επιτελείται η μεταμόρφωση του αμέτοχου θεατή (bystander) σε έναν δυναμικό ενεργό πολίτη (withstander); Πώς από την αταξία της μεμονωμένης δράσης δημιουργείται -δια της "ισχύος εν τη ενώσει"- δυναμική και τάξη μέσα στην αταξία του χάους που προκαλεί ένα αιφνίδιο γεγονός;

08/12/2025

«Ποτέ μην αμφιβάλλεις ότι μια μικρή ομάδα σκεπτόμενων, αφοσιωμένων πολιτών μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. 

Για την ακρίβεια, αυτό είναι το μόνο πράγμα που συνέβαινε ανέκαθεν»

Margaret Mead

Ποια είναι λοιπόν αυτή η "κρίσιμη μάζα", πυρήνας υποστηρικτών που θα εμποδίσουν ή θα ενθαρρύνουν το καινούργιο να έρθει; Τί είναι αυτό που μας εμποδίζει να αφήνουμε τις παλιές ιδέες; Τί είναι αυτό που εμποδίζει μια νέα ιδέα, όπως η διάψευση της θεωρίας, από το να διαδοθεί; Και το πιο σημαντικό, πόσο έτοιμοι είμαστε να δεχτούμε ότι οι ιδέες μας δεν είναι αληθείς; Είμαστε άραγε έτοιμοι να ερευνήσουμε αν τα πιστεύω μας επαληθεύονται;

«[…] ἀταλαίπωρος τοῖς πολλοῖς ἡ ζήτησις τῆς ἀληθείας, καὶ ἐπὶ τὰ ἑτοῖμα μᾶλλον τρέπονται».

Θουκυδίδης, Ἱστορίαι 1, 20-22

Από την αυγή του πολιτισμού ο άνθρωπος αναζητά συνεχώς μια εξήγηση όσων, από τον κόσμο που τον περιβάλλει, του είναι ακατανόητα.

Στην αναζήτηση αυτή, συχνά δίνει μια ικανοποιητική απάντηση, είτε μέσα από μια προσωπική ή και συχνά συλλογική φαντασιακή μυθοπλασία, -σαν επιλογή "εύκολα εύπεπτου" συλλογισμού απευθυνόμενου σε πρωτογενή ένστικτά και συναισθήματα-, χωρίς να απαιτείται η μεθοδική αξιολόγηση της.  

Στη σύγχρονη εποχή, η πρόοδος των επιστημών και η πρόσβαση στην πληροφορία, επικουρούμενες από την διάδοση της παιδείας, προσφέρουν γνώσεις και πρακτικές που στο παρελθόν παρέμεναν δυσπρόσιτες, ως «εν κρύπτη», εφόδια επιστημονικής μεθόδου κι Ορθού Λόγου, με τα οποία  -εν δυνάμει-  ο σύγχρονος άνθρωπος είναι εξοικειωμένος.  Όμως, η επιλογή μιας απάντησης που δεν απαιτεί κόπο, καθιστά την ρήση του Θουκυδίδη παραδόξως επίκαιρη.

Στην εισήγηση του θέματος και στη συζήτηση που θα ακολουθήσει στόχος είναι η ανίχνευση των μηχανισμών και τις αιτιών τους, τις οποίες ακολουθούμε στη συλλογιστική μας, ως οδηγό στο λαβύρινθο που περιβάλλει η αναζήτηση της «εν κρύπτη» απάντησης.